महाराष्ट्रातील असा एक किल्ला ज्याची माहिती ९९% लोकांना नाही…

मराठवाड्याच्या भूमीत काही भरभक्कम किल्ले आजही उभे आहेत. त्यापैकी उस्मानाबाद (धाराशिव) जिल्ह्यात असलेला परांडा किल्ला हा एक अप्रतीम भुईकोट आहे. हा प्राचीन किल्ला आजही चांगल्या अवस्थेत उभा आहे. यावर असणार्‍या विवीध तोफा हे या किल्ल्याचे वैशिष्ट्य आहे. परांडा या तालुक्याच्या गावात हा किल्ला असल्यामुळे फारसे श्रम न करता हा सुंदर किल्ला पाहाता येतो.

किल्याचा प्रकार: भुईकोट
चढाई श्रेणी: सोपी
जिल्हा: उस्मानाबाद
तालुका: परंडा

परंडयाचा भूईकोट किल्ला शहराच्या मधोमध आहे. परंडा शहरात महमंद गावान याने इ.स. १२०० मध्ये हा भुईकोट किल्ला बांधला. किल्ल्यावर इतिहास प्रसिध्द मुलुख मैदान नावाची लांब पल्ल्याची तोफ आहे. परंडा किल्ल्यात प्राचीन महादेव मंदिर व नरसिह मंदिर तसेच एक मशिद आहे.आजघडीला सर्वात जुना दस्ताऐवज परंडा किल्ल्यातीलच असल्याचे पुरातत्त्व खात्यानेदेखील मान्य केलेले आहे. किल्ल्यामधील महादेवाचे मंदिर आणि मशीदिची दिवाबत्ती होत रहावी म्हणून निजाम सरकारने १२५ हेक्टर जमिनी इनामी दिल्या होत्या.महाराष्ट्रातील अनेक किल्ले रेखीव शिल्पसौंदर्याने नटलेले आहेत. स्वराज्यावर केलेल्या आक्रमणात अनेक मंदिरं आणि शिल्पं उद्ध्वस्त झाली असली तरी मराठ्यांनी वेळीच हे आक्रमण थोपवल्याने बरीच मंदिरं आणि शिल्पं टिकली. परंडा किल्ल्यातील पाच फूट उंच आणि सहा हातांच्या गणेशाची नृत्यमुद्रेतील मूर्ती आगळीवेगळी आहे. त्याशेजारच्या आदिशेष तीर्थंकाराच्या मूर्ती असून आज भग्नावस्थेत आहेत. चांगल्या बांधणीचा हा किल्ला सध्या मात्र घाणीने वेढला गेला आहे.

परांडा किल्ला हा भूदुर्गा मधील एक उत्कृष्ट नमुना आहे. किल्ल्याला अनेक ठिकाणी दुहेरी तटबंदी आहे. संपूर्ण किल्ल्याच्या सभोवती खंदक खोदलेला आहे. सध्या खंदकात पाण्याचा एक थेंब ही नाही. गडाच्या ईशान्य दिशेला प्रवेश करण्यासाठी पूल बांधलेला आहे. वेळप्रसंगी तो काढूनही ठेवता येईल अशी सोय केलेली आहे. गडाचे पहिले प्रवेशव्दार खूप भव्य आहे. त्याची लाकडी दारे आजही टिकून आहेत. पूलावरुन चालत गेल्यावर थेट पहिल्या प्रवेशव्दारातच आपण शिरतो. पहिल्या प्रवेशव्दारातून आत शिरल्यावर डावीकडे वळल्यावर दुसरे प्रवेशव्दार लागते.

यातून आत शिरल्यावर आपण चारही बाजूंनी तटबुरुज वेढलेल्या जागेत येतो. बुरुजांमधून छोट्या छोट्या तोफा आपल्यावर नजर रोखून बसविलेल्या दिसतात. पहिल्या व दुसर्‍या दरवाजाच्या तटबंदीवर जाण्यासाठी पायर्‍या केलेल्या आहेत. पुढे उजवीकडच्या बाजूला किल्ल्याचा तिसरा दरवाजा आहे. यातून आत शिरल्यावर समोरच एक मोठा बुरुज आडवा येतो. याला उजवीकडे वळसा घालून किल्ल्याच्या दुहेरी तटबंदीमध्ये जाता येते. डावी कडे वळल्यावर तटबंदीच्या आडोशाला पहारेकर्‍यांसाठी देवड्या बांधलेल्या दिसतात. वाट उजवीकडे वळते तिथे किल्ल्याचा चौथा भव्य महाकाय असा दरवाजा आहे. देवड्र्‍यांच्या समोरच्या तटबंदीच्या बेचक्यातून वाट पुढे जाते ती थेट महादेवाच्या मंदिरापाशी घेऊन जाते. या वाटेने जातांना आपल्या दोन्ही बाजूला ४० फुटांची तटबंदी लागते.

चौथ्या प्रवेशव्दाराची उंची जवळजवळ ४० ते ५० फुट असावी आणि बाजूला असणार्‍या बुरुजांची उंची तर जवळजवळ ६० फुट भरेल. दरवाज्याच्या समोर एक ५० फुट खोल अशी विहीर आहे. कमानीच्या समोरच एक महाकाय बुरुज आहे. त्यावर जवळजवळ २० फुट लांबीची तोफ आहे. येथे जाण्यासाठी दरवाज्यातून आत शिरल्यावर उजवीकडे वळावे लागते. चौथ्या प्रवेशव्दारातून आत शिरल्यावर समोरच एक मोठी मशिद आहे. खरे पाहाता ही मशीद म्हणजे पूर्वीचे माणकेश्वर मंदिर होते. आतमध्ये असणारे दगडी खांब, रचना या सर्व गोष्टी ते मंदिर असल्याची साक्ष देतात.

या मशिदीच्या वर जाण्यासाठी पायर्‍र्‍यांची व्यवस्था केलेली दिसते. मशीद पाहून पुन्हा दरवाज्यापाशी यायचे आणि उजवीकडे निघायचे. डावीकडे देवड्या लागतात. यात तीन तोफा ठेवलेल्या आहेत. त्याच्या मागे असणार्‍या खोलीत असंख्य तोफगोळे पडलेले दिसतात. देवड्याच्या समोरच एक खोली सारखा भाग आहे, यात गणपतीची ४ फुट उंचीची मूर्ती आहे. शिवाय आजुबाजुला ही काही मूर्ती विखुरलेल्या दिसतात. हे सर्व पाहून पुन्हा देवड्र्‍यांपाशी यायचं, येथून तटबंदीच्या वर चढायचे. वाटेतच एक महादेवाचे छोटेसे मंदिर लागते. याच्याच बाजूला एक पायर्‍र्‍यांची भली मोठी विहीर आहे. आता पुढचा प्रवास हा तटबंदीवरुन करायचा. तटबंदी मध्येच बुरुज, परत तटबंदी अशी ही सर्व वाट आहे. प्रत्येक बुरुजावर एक भलीमोठी तोफ आहे. यातील बर्‍याच तोफा पंचधातूच्या आहेत.

परांडाच्या तटबंदीवरुन फिरतांना या सर्व तोफा दिसतात. यापैकी काही तोफांची तोंडे मगरी सारखी आहेत. काहींची पाकळ्याच्या आकाराची आहेत. यामधील सर्वात मोठ्या तोफेची लांबी २० फुट आहे. मुख्य दरवाजाच्या वर वजनाने आणि आकाराने सर्वात मोठी तोफ आहे, जिचे नाव ‘मलिक ए मैदान’ असे आहे. अनेक तोफांवर फारसी शिलालेख कोरलेले दिसतात. एकुणच किल्ल्याची दुहेरी तटबंदी, अभेद्य बुरुज, त्यावर असणार्‍या तोफा आणि किल्ल्या भोवतीचा खंदक यामुळे हा भुईकोट किल्ला अभेद्य बनला होता. संपूर्ण किल्ला फिरण्यास दोन तास लागतात.

पोहोचण्याच्या वाटा

परांडा हे तालुक्याचे ठिकाण आहे. ते उस्मानाबाद आणि सोलापूर यांच्या हद्‌दीवर येते. सोलापूरहून बार्शी मार्गे परांडाला यायला बर्‍याच एसटी बसेस आहेत. बार्शी – परांडा २७ किमी अंतर आहे. ट्रेनने यायचे असल्यास कुर्डुवाडी येथे उतरावे. कुर्डुवाडी ते परांडा अशी बससेवा दर अर्ध्यातासाला आहे. पूण्याहून भूमला जाणारी गाडी परांडाला जाते. परांडा गावातच किल्ला आहे.

राहाण्याची सोय : परांडा गावात राहण्याची सोय होऊ शकते.

जेवणाची सोय : परांडा गावात जेवणाची सोय होते.

पाण्याची सोय : परांडा गावात पिण्याच्या पाण्याची सोय होते.

जाण्यासाठी लागणारा वेळ : कुर्डुवाडी ते परांडा प्रवासाला १ तास लागतो.
हा लेख अवश्य शेअर करा व आपला इतिहास लोकापर्यंत पोहचू द्या…